نویسنده: فاطمه اسناوندی

یکی از شیوه های تربیتی، استفاده از تشویق و تنبیه است. تشویق وسیله ای برای ایجاد انگیزه و شوق و رغبت برای انجام کارهای نیک و انجام عادت های پسندیده و تنبیه عاملی برای جلوگیری از کارهای زشت و ترک عادت های نکوهیده است.
    انواع تشویق: تشویق به صورت های گوناگون ممکن است صورت بگیرد. گاهی با تشکر کردن از کودک و اظهار رضایت نمودن از کارهای او و احیانا با نگاه و عمل محبت آمیز او را نوازش کردن، گاهی نزد دیگران از او تعریف کردن و عمل او را مورد تائید و ستایش قراردادن، بالاخره گاهی پاداش ، هدیه یا جایزه ای برای کار او در نظر گرفتن یا وعده دادن. در هر سن و جنسیتی تشویق باید متناسب با علائق و رغبت ها باشد به طور مثال تشویق یک دانش آموز اول دبستان با یک دانش آموز چهارده و پانزده ساله و نیز از نظر دختر یا پسر بودن متفاوت می باشد.
    در تشویق باید نکاتی را رعایت کرد؛
    1. در استفاده از تشویق نباید زیاده روی کرد زیرا آن را بی ارزش نموده و توقع دانش آموز را بالامی برد. تشویق نباید پیوسته و دائمی باشد بلکه باید گاه گاه باشد تا شخصیت دانش آموز شکل بگیرد.
    2. تشویق نباید حالت رشوه به خود بگیرد. مثلانباید پیاپی به کودک برای انجام کار خوب وعده خریدن چیزی یا پرداخت پولی را وعده داد زیرا اثرات تربیتی خوبی ندارد.
    3. در تشویق و دادن پاداش نباید بین دانش آموزان تبعیض قائل شد که این کار نه تنها اثر تشویق را از بین می برد بلکه اثرات زیانباری نیز بر جای می گذارد.
    تنبیه عبارت است از روش یا شیوه ای که از طریق آن اقدام به کاهش رفتار می شود، البته در تنبیه هدف کاهش رفتار نامطلوب است. تنبیه به صورت های گوناگون ممکن است انجام گیرد، یک نگاه ناراضی و احیانا خشم آلود، بی اعتنایی، قهر، توبیخ و سرزنش پنهانی، سرزنش علنی در حضور دیگران، امتیاز منفی دادن و سرانجام تنبیه بدنی. همه اینها یک هدف را دنبال می کنند و اینکه دانش آموز از ترس گرفتار شدن به یکی از عواقب از انجام کاری ناپسند خودداری کند.
    به منظور موثرتر واقع شدن تنبیه، رعایت چند نکته ضروری است؛
    1. رابطه تنبیه کننده و تنبیه شونده باید یک رابطه عاطفی منطقی باشد، هنگامی که تنبیه شونده مورد توجه و پذیرش تنبیه کننده باشد، عامل تنبیه اثر بیشتری در کاهش رفتار نامطلوب دارد. دلیل این امر این است که برای تنبیه شونده، تنبیه نشانه حذف محبت و توجه تنبیه کننده تلقی می شود.
    2. هنگامی که دانش آموز تنبیه می شود لازم است دلیل تنبیه شدن او توضیح داده شود. با این عمل شاگرد نسبت به رفتار نامطلوب خود آگاهی ذهنی پیدا می کند و این آگاهی موجب کنترل بیشتر رفتار نامطلوب می شود.
    3. در تنبیه نباید زیاده روی کرد زیرا قدرت نفوذ آن کاهش می یابد و حتی در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است؛ معلم و آموزگار باشید؛ در تعلیم خود سخت گیر نباشید زیرا معلم و آموزگار از انسان سخت گیر بهتر و با ارزش تر است.
    4. حتی الامکان نباید از تنبیه استفاده کرد. هرچند در برخی موارد معلم ناگزیر می گردد برای نهی از تخلف اخلاقی و درسی با خشونت و شدت لحن رفتار کند و نباید با دیدن یک اشتباه تمام شخصیت دانش آموز را زیر سوال برد. نباید برای کندن خارهای شخصیت، گل های زیبا را پرپر و لگدمال کرد.
    تشویق مقدم بر تنبیه است:
    ابتدا باید به این نکته اساسی توجه کرد که در تربیت باید تاکید بر استفاده از تشویق و ترغیب باشد نه تنبیه و تهدید. تنبیه گرچه به عنوان یک عامل بازدارنده ممکن است دانش آموز را از ارتکاب کارهای زشت بازدارد ولی معمولاانگیزه های درونی را تغییر نمی دهد و به اصلاح درون و تغییر در رفتار نمی انجامد.
    در روایات اسلامی آمده است که دل ها را از ناحیه میل و رغبت آنها به دست آورید؛ قلب اگر مورد اکراه قرار گیرد کور می شود. بنابر این در تربیت فرزند تا آنجا که ممکن است باید از روش تشویق و گرامی داشتن شخصیت او استفاده کرد نه به روش تنبیه. خشونت و تنبیه آخرین وسیله است که باید از آن استفاده کرد. تحقیقات نشان می دهد کسانی که به جهت جنبه های مثبت در رفتار تشویق می شوند نسبت به دانش آموزانی که به دلیل جنبه های منفی تنبیه می شوند، به موفقیت بیشتری دست می یابند.
    منابع:
    1- آداب تعلیم و تربیت در اسلام، دکتر سیدمحمد باقر حجتی
    2- شیوه های برخورد با نوجوانان در خانواده، محمد رستگار کاظمی
    3- فصلنامه تعلیم و تربیت، نشریه پژوهشکده تعلیم و تربیت (شماره 2)
    4- رفتار والدین با فرزندان محمد علی سادات
    5- شناخت هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان. دکتر علی قائمی 

خانم طاهریان دبیردینی